— А ты чаму не радуешся? — спытаў Анатоль.— Калі пра заробак галава баліць, дык плюнь. Ад нас не ўцячэ. Радуйся, што раней дадому ідзеш.
— Вось ты і радуйся,— агрызнуўся Ігнат.
— Дзяніс быў пра цябе лепшай думкі. Але ж чорт з табой. Я не ганарысты. Запрашаю ў госці: а то за работай і не даведаешся, што ты за чалавек. Анкета — адно, душа — другое. Правільна я думаю?
— Ладна,— пагадзіўся Ігнат.— Хадзем. Мо і бясплатна пакорміш.
Анатоль не падаў выгляду, што пакрыўдзіўся. Зачыніў дзверы, ляпнуў пячаткай у пластылін.
— Ты дзе жывеш? — спытаў Ігнат.— Калі на другім канцы горада, дык гэты нумар не пройдзе. У мяне, брат, справы.
— Не яршыся: дзвесце метраў ад прахадной.
— Тады іншая гаворка. Слухай,— ён паглядзеў на Анатоля,— навошта я табе спатрэбіўся? Без прычыны — і ў госці. Яшчэ і жонка вытурыць.
Анатоль не адказаў. Як здзівіўся Ігнатавай наіўнасці.
— Ды вось ужо і прыйшлі,— адчыняючы брамку, сказаў ён.
Дом быў драўляны, падобны на той, дзе пасяліўся Ігнат. Было чуваць, як у доме плача малы.
— Мой малодшы,— растлумачыў Анатоль.— Нядаўна год споўніўся. А дзве дачкі-блізняткі ў садзіку. Таня і Каця. Мы з жонкай на рабоце, дык з малым цешча ўпраўляецца.— Ён раптам заклапочана спытаў: — А дзе, курсант, будзем абедаць? У зале ці на кухні?
— На кухні. Не дыпламата прымаеш.
3 увішлівасцю, па якой заўсёды можна вызначыць чалавека, які прывык да самастойнасці і не любіць назаляць жонцы, Анатоль накрыў на стол. Нарэзаў хлеб, каўбасу, адкрыў бляшанку кансерваў, паклаў некалькі кавалкаў вэнджанага палтуса, якога даўно не было нават у фірменным магазіне «Акіян».
— Палтуса дзе нагледзеў? Гэта ж дэфіцыт. I на вялікім прыёме такой закускі не ўбачыш.
— Галаву на плячах трэба мець.— Анатоль адсунуў на акне фіранку.— Вось паглядзі на гэтую будыніну. Сваімі рукамі паставіў. Канешне, не вельмі прыгожая, але карысць ад яе вялікая. Трэба круціцца, бо на руках чацвёра. Трое малых і цёшча. Яна ж таксама не працуе,— растлумачыў ён.— I колькі б я пуп ні надрываў на рабоце, вышэй за галаву не скокнеш. Вось і прыйшлося шукаць нейкае выйсце. Хлопцы мне з рэйсаў заўсёды некалькі скрынак марожанага палтуса прывозяць…
— Слухай, а Дзяніс Пятровіч пра твой падпольны бізнес ведае? — спытаў Ігнат.
— Ты што, здурнеў? — не на жарт спалохаўся Анатоль.— Таму калі трапіш на кручок — не пашкадуе і бацьку роднага. Такі ўжо чалавек.
«I ад гэтага чалавека залежыць мой лёс? — шчыра здзівіўся Ігнат.— Не, не ад яго. Ад мяне самога, ад людзей, якія побач. Толькі не ад яго…»
На спатканне Вольга прыйшла раней. Яна і сама не эаўважыла, як гэта здарылася. Наогул увесь сённяшні дзень — з таго часу, калі яна прачнулася і ўбачыла спалатнелы, бы пасыпаны снегам, матчын твар,— прамільгнуў як камета.
Раніцай Вольга, накінуўшы на сябе халат, яшчэ добра заспаная, выйшла ў залу і ў цемры па матчынай пасцелі зразумела, што маці ўжо даўно не спіць. Яна спачатку падзівілася, чаму гэта маці так рана ўзнялася, потым, адчуўшы няясную трывогу, падалася на кухню, адкуль з-пад няшчыльна зачыненых дзвярэй выбівалася вузкая палоска святла.
— Ты чаго гэта не спіш? — спытала Вольга. — Табе ж сёння ў другую змену.
Маці ўздрыгнула, павярнулася да Вольгі. Твар у яе быў вінаваты, як у малой, што нарабіла шкоды.
— Талерку разбіла,— ціха пажалілася яна.— Зусім новы сталовы сервіз.
Вольга паглядзела на падлогу, на якой былі раскіданы асколкі, і ёй стала шкада маці.
— Што ж цяпер рабіць? — Маці раагублена апусцілася на табурэтку.— Толькі што перадавалі па радыё: заўтра Ахрэмаў «Хуткі» прыходзіць у порт.— Яна, бы на могілках, заламала рукі.— Казалі, прыкладна ў адзінаццаць гадзін раніцы.
Усё гэта так было непадобна на маці, што Вольга трохі спалохалася. Яна абняла яе за плечы і, датыкнуўшыся да яе шчакі, прашаптала:
— Супакойся. Вось успомніш мае словы, усё будзе добра. Ды і заўтра яшчэ не сёння…
Але часу ўжо не было. I Вольга гэта добра ведала і адчувала. Як ведала і адчувала, што маці чакае і вельмі баіцца сустрэчы з Ахрэмам.
Цяпер, калі ў яе жыцці неспадзявана з’явіўся Ігнат і калі ўжо і сама перажыла і расчараванне, і шчасце, Вольга разумела маці. Разумела, што, можа, праз яе, Вольгу, Алена Канстанцінаўна нікуды не хадзіла — нават да знаёмых у госці,— усё больш сядзела дома, нібы манашка. Яна была непадобная на тых легкадумных жанчын, якія, сустракаючыся ўпотай з мужчынамі, лічаць, што гэтым некаму адпомсцілі.
Разважаючы, як дарослая жанчына, Вольга хацела толькі аднаго: каб маці стала шчаслівай. Ёй было няёмка, сорамна, што яна некалі думала пра яе кепска, прымушала перажываць і пакутаваць. I цяпер, гледзячы на панурую матчыну паставу, яна дакарала сябе і маліла, нібы прымхлівая бабуля: «Божа, хай ён будзе толькі не п’яніца нейкі, хай жа ёй будзе добра…»
Яна падумала, што дарэмна прызначыла Ігнату спатканне, бо лепей было б у гэты вечар пабыць разам з маці. Можа, таму і прыбегла раней часу. I хоць яна ведала, што Ігнат не вінаваты, пачала злаваць: мог бы ўжо і прыбегчы. Няўжо нічога не адчувае?
Ігнат з’явіўся, як заўсёды, нечакана. Убачыўшы Вольгу, заўсміхаўся на ўвесь твар, памахаў рукой. Гэтая непрыхаваная радасць адразу ж растапіла яе сэрца.
— Як табе не сорамна спазняцца? — ужо жартаўліва спытала яна.
Смеючыся, Ігнат пастукаў пальцам па шкле гадзінніка, потым прыгарнуў Вольгу да сябе.
— Нават раней прыбег. Можа, заўтра і не зможам убачыцца. Сябар мой з мора прыходзіць. Даўно не бачыліся.
— Нешта ты мне пра яго не расказваў.
— Не расказваў? — Ігнат задуменна ссунуў на пераноссі свае густыя бровы.— Ага, здаецца, і сапраўды не расказваў. Мы пра яго з тваёй маці пасля канцэрта размаўлялі. Ну, помніш, калі цябе чакалі ў вестыбюлі? Пазнаёміліся, калі ён у вучылішча паступаў. А вось як атрымалася: не паступіў — стаў матросам, а я з курсантаў — у грузчыкі…
У ягоным ломкім голасе чулася вінаватасць. I адразу востры боль крануў Вользіна сэрца.
Яны моўчкі пайшлі па вуліцы. Вольга ішла з нейкай незразумелай цяжкасцю, гледзячы сабе пад ногі, і Ігнат зразумеў, што нешта яе хвалюе, непакоіць. Ігнат ужо меўся запытаць яе пра гэта, як Вольга раптам спынілася. Па-дзіцячы прыкусіўшы губу, паглядзела на Ігната.
— Твой сябар, якога ты хочаш сустракаць, як Дзяніс Пятровіч, на рыбалоўным траўлеры плавае?
— Ну колькі цябе, Волечка, вучыць? — засмяяўся Ігнат.— Не плавае, а ходзіць. Разумееш, ходзіць… На выратавальніку «Хуткі». Работка, адзначу, не для кожнага. Вясёленькая работка.
У Вольгі перахапіла дыханне. Можа, прызнацца, што на гэтым выратавальніку працуе і яе бацька?
«Не, не трэба,— спалохалася яна сваёй думкі.— Яшчэ невядома, якім бокам усё паверыецца…»
Ёй раптам захацелася, каб Ігнат убачыў Ахрэма такім жа высокім, дужым і ўсмешлівым, якім на фотаздымку бачыла яго сама. Але ж не паддалася спакусе, прымусіла сябе падумаць: «Столькі гадоў чакала, а цяпер мо і не трэба…»
Ад невядомасці, ад таго, што хацела і баялася ўбачыць бацьку, штосьці завіравала ў грудзях. Стала так балюча і боязна, як тады, калі хмарнай ноччу вярнулася дадому з кватэры Дзяніса Пятровіча.
— Можна, я пайду з табой на прычал? — кідаючыся, як у бездань, спытала Вольга.
— Чаму ж не? — здзівіўся Ігнат.
Раздзел пятнаццаты
Забалотны не пазнаваў Мурманска. Нават сопак, якія ў вайну аблазіў удоўж і ўпоперак, не пазнаваў. Ён не думаў, што за час, пакуль ён бадзяўся па свеце, нічога не зменіцца. Жыццё, як і гады, меркаваў ён, вядома, бяруць сваё. Аднак тое, што ён убачыў, узрушыла, нават глыбока засмуціла яго. Нічога, зусім нічога не пазнаваў Ахрэм.
На сопках, якія з захаду заступалі падыходы да горада і, дзе нават пасля вайны — Ахрэм гэта добра помніў — стаялі зенітныя батарэі для марскіх парадаў, падпірала шэрае ліпкае неба жоўта-ружовая тэлевізійная вежа, на самым версе яе гарэлі сігнальныя агні. Вакол вежы светлымі камякамі-куранятамі разбегліся двухпавярховыя дамы. Сопкі нібы стаміліся, нахілілі свае паголеныя ветрам галовы і цяпер нібы заснулі, слухаючы цішыню. I гэта не было сентыментальнае адчуванне слязлівага чалавека: там, дзе раней грувасціліся, лезлі адзін на аднаго валуны, і за якімі некалі хаваліся варожыя снайперы, тырчалі ўжо рознакаляровымі лязамі доўгія гмахі будынкаў.
У хадавую рубку Забалотны падняўся загадзя, яшчэ да таго, як «Хуткі» павінен быў увайсці ў заліў. Ён спадзяваўся ўбачыць той маленькі, бы пятак, астравок, які яны адбілі ў фрыцаў і дзе загінуў Мікола-музыкант. Судна паволі праходзіла міма астраўкоў — большых і меншых,— але таго, шчодра палітага крывёю, ён не знаходзіў. I калі знікла апошняя надзея і «Хуткі» ўвайшоў у вузкі шэры лабірынт, акаймаваны сопкамі, ён ледзь стрымаўся, каб не застагнаць: «Прабач, братка Мікола, прабачце, хлопцы...» Аднак не паварушыўся, застаўся стаяць моўчкі, быццам каменная глыба, толькі мацней — аж збялелі пальцы — сціснуў халодныя поручні трапа.
Ён зняў з шыі бінокль, перадаў яго Бокачу.
— Палюбаваўся? — спытаў той.— Здаецца мне, што ты развітацца з «Хуткім» збіраешся. Не рана?
— Не думаў пакуль што пра гэта,— адказаў Ахрэм.
— Вось і згода. Мора з намі заўседы ў душы. Бо што ні гавары, а душа чалавека — усяму галава.
Зморшчыўшыся, як ад зубнога болю, Забалотны спусціўся на палубу. Занадта прыгожа гаварыў капітан. I хоць Ахрэм не мог так мудрагеліста выказваць свае думкі, але ж па-свойму адчуваў, што розуму ў душы не вельмі багата, бо, калі б ён быў, не балела б яна, ягоная душа, а радавалася: як-ніяк, Ахрэм убачыў новы горад, які, лічы, узняўся на попеле.
Пасля таго як выпадкова сустрэў Валянціна, адчуў затоеную радасць ад таго, што Алена не прынізілася перад гэтым чалавекам, па-жаночаму пакорна ўспрыняла тое, што наканаваў ёй лёс. Ахрэм ужо не задаваў сябе пытання, ці правільна ён робіць, што вяртаецца. Ён і сам не заўважыў, як дараваў Алене здраду. Не тое каб прымусіў сабе забыцца на ўсё, што некалі здарылася і ў адно імгненне перакруціла ягонае жыццё, проста па-чалавечы паспачуваў і яе несалодкай долі.