Сноски
1
http://www.enssib.fr, puis suivre les signets.
2
http://www.ihmc.ens.fr/.
3
http://www.ephe.sorbonne.fr/enseignements/4livre.htm.
4
Trois révolutions, passim. CNAM, passim. DEL, passim. Eisenstein E. La Révolution de l’imprimé à l’aube de l’Europe moderne. Paris, 1991. Incunabula and their readers. Printing, selling and using books in the 15th century, London, 2003.
5
Marichal R. L’écriture latine et la civilisation occidentale du Ier au XVIe siècle // Histoire et art de l’écriture. Paris, 2005,p. 650–700.
6
La Cantilène de sainte Eulalie, Valenciennes, 1990 (et: http://www-01.valenciennes.fr/bib/decouverte/ histoire/cantilene/transcription.htm).
7
Генеалогия письменности уточняется в: Muzerelle D. Gothique // DEL, 2.
8
Ле Гофф Ж. Интеллектуалы в Средние века. СПб.: Издат. дом СПбГУ, 2003. Де Либера А. Средневековое мышление. М.: Праксис, 2004.
9
См. карту, перепечатанную в: Delumeau J. La Civilisation de la Renaissance. Paris, 1984, p. 71.
10
Lorcin M.-T., Société et cadre de vie en France, Angleterre et Bourgogne (1050–1250). Paris, 1985, p. 31.
11
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм, XV–XVIII вв. Т. 3. Время мира, с. 470.
12
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм, XV–XVIII вв. Т. 3. Время мира.
13
Histoire de la France urbaine, II: de la ville médiévale à la ville de la Renaissance, Paris, 1980. Bairoch P., Batou J., Chèvre P. La Population des villes européennes (…), 800–1850, Genève, 1988. Касательно современного периода см.: de Vries J. European urbanization, 1500–1800, London, 1984.
14
Histoire de Chartres et du pays chartrain, dir. André Chédeville, Toulouse, 1983.
15
Memling und seine Zeit. Brügge und die Renaissance, Stuttgart, 1998.
16
Deshoulières F. L’abbaye de Chezal-Benoît // Mém. Soc. Antiquaires du Centre, XXXII (1909), p. 149–223. Cat. ancien de la bibliothèque (1649) BnF, ms. lat. 13068.
17
Boyer H. Histoire des imprimeurs et libraires de Bourges, suivi d’une Notice sur ses bibliothèques, Bourges, 1854.
18
Париж, Национальная библиотека Франции, Библиотека Арсенала, ms 3686 (Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste (dir. C. Samaran et R. Marichal), Paris, 1954–1984, I, p. 167 et pl. CXLVI).
19
Martin H.-J. Histoire et pouvoirs de l’écrit, Paris, 1988.
20
Histoire de Valenciennes, dir. Henri Platelle, Lille, 1982, p. 53. В более общем виде см.: Literacy and social development in the West…, Cambridge, 1981.
21
Florence et la Toscane, XIVe-XIXe siècles. Les dynamiques d’un État italien, Rennes, 2004.
22
Брюссель, Королевский музей изобразительных искусств, Inv. 3637.
23
Брюгге, музей Грунинге.
24
Берлин, Берлинская картинная галерея, 1645 и 1645A.
25
Городской архив Валансьена, AA 148.
26
Париж, Лувр, Inv. 1444. Картина принадлежала Рубенсу.
27
Брауншвайг, музей герцога Антона Ульриха, Kupferstichkabinett.
28
Lorcin M.-T., oр. cit., p. 317.
29
Dohrn van Rossum G. The diffusion of the public clocks in the cities of late medieval Europe, 1300–1500 // La Ville et l’innovation en Europe, 14e-19e siècles, Paris, 1987, p. 29–43.
30
Püchel von mein Geslecht und von Abentewer (HAB, Cod. Guelf. 19 Aug. 4°).
31
Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма. М.: Центр гуманитарных инициатив, 2013.
32
Clanchy M. T. Literate and illiterat; hearing and seeing: England, 1066–1307 // Literacy and social development… Cambridge, 1981, p. 14–45.
33
Nebbiai dalla Guarda D. La Bibliothèque de l’abbaye de Saint-Denis en France du IXe au XVIIIe siècle, Paris, 1985.
34
Buchholz F. Die Bibliothek der ehemaligen Kölner Kartause, Köln, Bibliothekar Lehrinstitut, 1957, dactyl. Chaix G. Réforme et contre-réforme catholiques: recherches sur la chartreuse de Cologne au XVIe siècle, thèse de IIIe cycle, Tours, 1981, 3 vol. dactyl.
35
Lautier C. Les arts libéraux de la librairie capitulaire de Chartres // Gesta, 1998, XXXVII-2, p. 211–216.
36
Жуковины – выпуклые металлические элементы, размещаемые на углах и в центре переплетных крышек для защиты покровного материала от повреждений. – Прим. науч. ред.
37
Городской архив Севера, 1G 780.
38
Ouy G., Gerz von Buren V. Le Catalogue de la bibliothèque de Saint-Victor de Paris, de Claude de Grandrue (1514), Paris, 1983. Franklin A. Les Anciennes bibliothèques de Paris…, Paris, 1867–1873, 3 vol. («Histoire générale de Paris»).
39
Базельский музей искусств, Inv. 510 (reprod.: http://www.kunstmuseumbasel.ch/de/collection.html, signet «Virtuelle Sammlung»).
40
Pirenne H. L’instruction des marchands au Moyen Âge // Annales d’histoire éc. et soc., 1929, 1, p. 13–28.
41
Favier J. Paris au XVe siècle, Paris, 1974 («Nouvelle histoire de Paris»).
42
Rouse R., Rouse M. Illiterati et uxorati: manuscripts and their makers. Commercial book producers in medieval Paris, 1200–1500, Turnhout, 2000, 2 vol.
43
Болонья. Университетская библиотека., ms 1456 (Sorbelli 963), f° 4 r°.
44
Городская библиотека Камбре, ms 620.
45
Verger J. Les bibliothèques des universités et collèges du Midi // Livres et bibliothèques, p. 95–130.
46
Chiavassa-Gouron I. Les lectures des maîtres et étudiants du Collègede Navarre (…) (1380–1520) // Positions des thèses des élèves de l’École nationale des chartes, Paris, 1985. Rebmeister K. La bibliothèque médiévale du collège des Cholets. Ibid., Paris, 2001 (et: theses.enc.sorbonne. fr/document59.html). См. также: HBF, p. 92–111 («Les bibliothèques de collèges et d’universités») и p. 112–123 («La bibliothèque du collège de Sorbonne»).
47
Vicaire H. M. Dominicains // DEMA, Paris, 1997.
48
Amargier P. Le livre chez les prêcheurs dans la province de Provence au XIIIe siècle // Actes du 95e Congrès national des sociétés savantes, I, Paris, 1970, p. 414. Humphreys K. W. Les bibliothèques des ordres mendiants // HBF, p. 125–145. Genevois A.-M., Genest J.-P., Chalandon A. Bibliothèques de manuscrits médiévaux en France, Paris, 1987.
49
Hurel N. À propos de quelques manuscrits enluminés de la bibliothèque des dominicains d’Avignon (XIIIe-XVe siècle) // Livres et bibliothèques, p. 418–440.
50
Montagnes B., O.P. La bibliothèque de Saint-Maximin en 1508 // Livres et bibliothèques, p. 241–259.
51
P. Pansier. Histoire du livre et de l’imprimerie à Avignon du XIVe au XVIE siècle, Avignon, 1922.
52
Франкфурт-на-Майне, музей Штедель (Dominikaneraltar).
53
Париж, музей Жакмар-Андре.
54
Их роль будет ключевой в области культурной истории в XVI веке: Le Clech S. Chancellerie et culture au XVIe siècle: les Notaires et secrétaires du roi…, Toulouse, 1993.
55
Schriftstücke, 39.
56
По мере усложнения типов административной документации выделяют предписание, деловое письмо, закрытое письмо, жалованная грамота, письмо за печатью, указ о заточении без суда и следствия, королевские грамоты, приказы, боны и т. д.
57
Autrand F. Le service public // La France médiévale, Paris, 1983, p. 285–303.
58
Millet H. Les Chanoines du chapitre cathédral de Laon (1272–1412), Roma, 1982.
59
Fédou R. Les Hommes de loi lyonnais à la fin du Moyen Âge, Paris, 1964.
60
de La Roncière С. De la ville à l’État régional: la constitution du territoire (XIVe-XVe siècle) // Florence et la Toscane, op. cit., Rennes, 2004, p. 15–38.
61
Bourdieu P. La Distinction: critique sociale du jugement, 2e éd., Paris, 1979 («Le sens commun»).
62
Шантийи, музей Конде, ms 65. Воспроизведено на: http://humanities.uchicago.edu/images/heures/ heures.html. Meiss M. French painting in the time of Jean de Berry, London, 1969.
63
Музей Штедель, Франкфурт-на-Майне.
64
Будучи регентом королевства, Бедфорд приобретет то, что осталось от библиотеки Карла V после смерти Карла VI (1424), а именно 843 манускрипта.
65
Pellegrin É. La Bibliothèque des Visconti-Sforza, ducs de Milan, Paris, 1955.
66
Bibliotheca corviniana [cat. d’exposition], Budapest, 1990.
67
Barbier F. Représentation, contrôle, identité: les pouvoirs politiques et les bibliothèques centrales… // Francia: Forschungen zur westeuropäischen Geschichte, 26/2, 1999, p. 1–22, ill. Stirnemann P. Les bibliothèques princières et privées aux XIIe et XIIIe siècles // HBF, p. 173–191, ill. Hasenohr G. L’essor des bibliothèques privées aux XIVe et XVe siècles, ibid., p. 215–263, ill.
68
Monfrin J. Humanisme et traduction au Moyen Âge // JS, 1963, p. 161–190.
69
BnF ms fr. 1348 (Charles V, Paris, 1968, 198).
70
BnF, ms fr. 1950 (Charles V, 183).
71
Карл V, в частности 168.
72
BnF, ms fr. 2813 (Charles V, 195). Traduction et traducteur au Moyen Âge, éd. G. Contamine, Paris, 1989.
73
de Winter P. M. La Bibliothèque de Philippe le Hardi, duc de Bourgogne (1364–1404)…, Paris, 1985. Quéruel D., éd. Les Manuscrits de David Aubert, «escripvain bourguignon», Paris, 1999.
74
Mohler L. Kardinal Bessarion als Theologe, Humanist und Staatsmann… Paderborn, 1923. Storia della cultura veneta, Vicenza, 1980, 3 vol., ici t. I, p. 252 и далее и прим. 334.
75
Le Livre voyageur. Constitution et dissémination des collections livresques dans l’Europe moderne (1450–1830), Paris, 2000.
76
Людовик Брюггский, сеньор ванн Грутхусе и Стенхусе, около 1422–1492 гг. Советник Филиппа Доброго, затем Карла Смелого, виночерпий герцога Бургундского, был статхаудером Голландии, Зеландии и Фрисландии, рыцарь Золотого руна (1461).
77
Гаага, музей Меерманно, ms 10-B 23 (и Charles V, n° 168). Жан де Бондоль также известен как автор эскизов для цикла шпалер со сценами Апокалипсиса в Анже.
78
Mandrou R. Introduction à la France moderne, 1500–1640. Essai de psychologie historique, nelle éd., Paris, 1974 («L’évolution de l’humanité»), p. 76 и далее.
79
Neddemeyer U. Von der Handschrift zum gedruckten Buch. Schriftlichkeit und Leseinteresse im Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Quantitative und qualitative Aspekte, Wiesbaden, 1998, 2 vol. («Buchwissenschaftliche Beiträge aus dem deutschen Bucharchiv München»). Bozzolo С., Coq D., Ornato E. La production du livre en quelques pays d’Europe occidentale aux XIVe et XVe siècles // Scrittura e civiltá, 1984, № 8, p. 131–160.
80
Alturo i Perucho J. Història del llibre manuscrit a Catalunya, Barcelona, 2003 («Textos i documents»).
81
BnF, ms orient., arabe 4457.
82
Tous les savoirs du monde, Paris, 1996, p. 136 и далее.
83
Federico II. Immagine e potere, Venezia, 1995.
84
Eco U. Le Signe, trad. fr., nelle éd., Paris, 1998.
85
Reprod.: http://www.ipf.tuwien.ac.at/publications/ld_ch96.
86
Aujac G. Claude Ptolémée astronome, astrologue, géographe…, Paris, 1993.
87
Жильсон Э. Философия в Средние века. М.: Культурная революция, Республика, 2010. Де Либера А. Средневековое мышление. М.: Праксис, 2004.
88
Второе послание к коринфянам, 3–6.
89
Olson D. R. L’Univers de l’écrit: comment la culture écrite donne forme à la pensée, trad. fr., Paris, 1998, p. 170.
90
Цит. по: Olson D. Op. cit., p. 172.
91
Pratiques de la culture écrite dans les universités du midi de la France, éd. E. Ornato, N. Pons, Louvain-la-Neuve, 1995.
92
См. репродукцию по адресу: http://classes.bnf.fr/phebus/index.htm.
93
Lefèvre-Teillard A. Le livre juridique manuscrit (XIe-XVe siècle) //HCL, I, 2005, p. 11–32, ill.
94
Dictionnaire des lettres françaises. Moyen Âge, nelle éd., éd. Geneviève Hasenohr [et al.], Paris, 1992.
95
BnF ms fr. 117. Репродукция миниатюр: http://gallica.bnf.fr/Catalogue/noticesInd/MAN00805.htm
96
Langlois E. Les Manuscrits du Roman de la rose: description et classement, Lille, 1910.
97
BnF, ms. fr. 380. Отец Гийом Бюдэ тоже владеет очень красивым иллюминированным манускриптом «Романа о Розе», который может датироваться XIII веком и имеет, несомненно, парижское происхождение (Paris, Bibl. Ste-Geneviève ms 1126).
98
Johan Huizinga, L’Automne du Moyen Âge, trad. fr., nelle éd., Paris, 1980, p. 120 et 121. Хейзинга Й. Осень Средневековья. Санкт-Петербург: Издательство Ивана Лимбаха, 2011, с. 199–201.
99
Berlin, Gemäldegalerie, 2142 (reprod.: http://cgfa.sunsite.dk/paolo/ppaolo6.htm). Другая репрезентация со святым Жеромом де Гирландайо в 1494 году (reprod.: http://www.wga.hu/frames-e.html?/bio/g/ghirland/domenico/biograph.html).
100
Mise en page, passim.
101
Erwin Panofsky, Architecture gothique et pensée scolastique, trad. fr., nelle éd., Paris, 1986 («Le sens commun»).
102
Ductus – это движение пера при написании буквы и, шире, порядок черт, образующих каждую букву при ее написании, а также ее наклон.
103
Mise en en page, passim.
104
Vezin J. La ponctuation aux XIIIe, XIVe et XVe siècles // Mise en en page, p. 443–445, ill.
105
Современные строфы будут введены Робером Этьенном в его изданиях с 1551 по 1557 г. Печатник и книготорговец из Лиона Жан Фреллон вставляет абзацный отступ в начале первой строчки строфы (1555).
106
BnF ms lat. 513 (et Dieu en son royaume, Paris, 1991, n° 77).
107
Lusignan S. Lire, indexer et gloser: Nicole Oresme et la Politique d’Aristote // L’Écrit dans la société médiévale [Mélanges Lucie Fossier], Paris, 1991, p. 167–181.
108
Современный колонтитул в верхнем поле каждой страницы указывает название издания, книги или главы или содержание данной страницы.
109
Jacquart D., Burnett C. Scientia in margine. Études sur les Marginalia dans les manuscrits scientifiques du Moyen Âge à la Renaissance, Genève, 2005 («Hautes études médiévales et modernes», 88). См. также p. 260.
110
House M. A., Houset R. H. La naissance des index // HEF, p. 76–85.
111
Городская библиотека Валансьена, ms 1–5, согласно прим. Франсуаз Симрэ в: Simeray F. Livres parcours, Valenciennes, 1995, p. 4. Reprod.: http://www.ville-valenciennes.fr/bib/accueil/manu1-5.asp.
112
Панофски Э. Этюды по иконологии. СПб.: Азбука-классика, 2009.
113
Панофски Э. Перспектива как «символическая форма». СПб.: Азбука-классика, 2004, с. 92.
114
Francastel P. Peinture et société, Paris, 1965, p. 133 («idées/arts»).
115
Королевская библиотека Бельгии, ms 9004.
116
Блаженный Августин. Исповедь. Цит. в: Manguel A. Une Histoire de la lecture, trad. fr., nelle éd., Arles, 2000, p. 61 («Babel»).
117
Pragmatische Schriftlichkeit im Mittelalter. Erscheinungsformen und Erscheinungsstufen, München, 1992.
118
La Face cachée du livre médiéval. L’histoire du livre vue par Ezio Ornatо, Roma, 1997, p. 91.
119
Rouse R. H., Rouse M. A. The Book trade at the university of Paris, ca 1250-ca 1350 // La Production du livre universitaire au Moyen Âge: exemplar et pecia, Paris, 1988, p. 41–114. Destrez J. La Pecia, Paris, 1935.
120
Chartularium Universitatis Parisiensis, éd. H. Denifle, E. Chatelain, Paris, 1889–1897, 4 vol., I, 462: AN M68, n° 1 (и Le Livre, 419).
121
Bataillon L. J. Les textes théologiques et philologiques diffusés à Paris par exemplar et peci // La Production du livre universitaire…, op. cit., p. 155–163. Здесь мы опираемся на эту статью.
122
La Mystique rhénane, Paris, 1963, в частности: Dollinger P. Strasbourg et Colmar, foyers de la mystique rhénane, (XIIIe-XIVe siècles), p. 3–13.
123
Brunner F. Maître Eckhart et la mystique allemande // Contemporary philosophy: a new survey. V. 6, № 1, 1990, p. 399–420.
124
Нумерацию манускриптов «рейнского мистика», хранящихся в Национальной и университетской библиотеках Страсбурга см.: http://www-bnus.u-strasbg.fr/default-elibrairie.htm.
125
Workman H. B. John Wycliff, Oxford, 1926. McFarlane K. B. John Wyclifffe and the beginnings of English nonconformity, London, 1952.
126
Самый важный манускрипт Уиклиффа, хранящийся в Англии, включает в себя 243 проповеди (Тринити-колледж, Кэмбридж, ms B-16.2).
127
Современное издание: The Holy Bible (…) made from the Latin Vulgate by John Wyclifffe and his followers, Oxford, 1850, 4 vol.
128
Bohacová M., dir., Ceská kniha v promenách staletí, Praha, 1990.
129
Hlavácek I. Zum böhmischen Bildungs-u. Bibliothekswesen der ersten Hälfte des 14. Jts. // Scientia und Ars im Hoch-u. Spätmittelalter, Berlin, New York, 1994, t. II, p. 795–806.
130
Ducreux M.-É. Lire à en mourir: livres et lecteurs en Bohême au XVIIIe siècle // Les Usages de l’imprimé, Paris, 1987, p. 253–303.
131
5e centenaire.
132
Père De Backer. Essai bibliographique sur le livre De Imitatione Christi, Liège, 1864. Первый французский перевод «Подражания» был сделан в Тулузе у Хенрикуса Мейера в 1488 г.
133
Leroquais V. Les Livres d’Heures manuscrits de la Bibliothèque nationale…, Paris, 1927–1943, 3 vol. См. также статью Альбера Лабарра о часословах в: Dictionnaire de théologie catholique.
134
Le Livre dans la vie quotidienne [cat. d’exposition, Bibliothèque nationale], Paris,1975, p. 81.
135
Шантийи, музей Конде. Reprod.: http://www.institut-de-france.fr/animations/berry/berry.swf.
136
Хейзинга И. Указ. соч., с. 294 и далее.
137
Париж, Арсенал, ms 5059 (Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste (dir. C. Samaran et R. Marichal), Paris, 1954–1984, I, 171 и pl. XXXII).
138
Париж, Арсенал, ms 2071 (Catalogue des manuscrits en écriture latine, I, 143 et pl. LVIII).
139
Национальная библиотека Франции, ms. fr. 246.
140
Париж, Арсенал, ms 2886 (Catalogue des manuscrits en écriture latine, I, 151 et pl. CXXXI).
141
Городская библиотека Буржа, ms 4 (reprod.: http://www.enluminures.culture.fr).
142
Dit du département des livres, éd. J. Engels // Vivarium, 1970, p. 70–79.
143
Christianson C. P. Evidence for the study of London’s late medieval manuscript-book trade // Book production and publishing in Britain 1375–1475, éd. J. Griffith et D. Pearsall, Cambridge, 1989, p. 87–108.
144
de Winter P. Copistes, éditeurs et enlumineurs de la fin du XIVe siècle: la production à Paris de manuscrits à miniatures // Actes du centième congrès national des sociétés savantes… Paris, 1978, p. 173–198.
145
Гисен, Университетская библиотека, ms 945.
146
Introduction du fac-simile du Roman de Fauvel, Национальная библиотека Франции ms. fr. 146.
147
Национальная библиотека Франции, ms fr. 10132.
148
AN M68, 20. Национальная библиотека Франции, ms fr. 241 и Le Livre, [catalogue de l’exposition de la Bibliothèque nationale], Paris, 1972. 426, 427.
149
Le Livre, 430.
150
Шантийи, музей Конде. 277 (Catalogue des manuscrits en écriture latine, I, p. 21) t. I и Национальная библиотека Франции fr. 9106 t. II. Касательно Шантийи см. справку в: Le Cabinet des livres. Manuscrits. Tome premier, Paris, 1900, p. 215 и далее.
151
Paris, Arsenal, ms 3483–3494 (Catalogue des manuscrits en écriture latine, I, p. 161).
152
5e centenaire, p. 3 et suiv.
153
Bürger K. Buchhändleranzeigen des 15. Jahrhunderts in getreuer Nachbildung, Leipzig, 1907. Hanauer A. Diebolt Lauber et les calligraphes de Haguenau au XIVe siècle // Revue catholique d’Alsace, № 14, 1895, p. 411–427, 481–493, 563–576. Kautzsch R. Diebolt Lauber und seine Werkstatt in Hagenau // Centralblatt für Bibliothekswesen, № 12, 1895, p. 1–112. Fechter W. Der Kundenkreis des Diebold Lauber, ibid., 55, 1938, p. 121 и далее. Saurma-Jeltsch L. Spätformen mitterlalterlicher Buchherstellung. Bilderhandschriften aus der Werkstatt Diebold Laubers in Hagenau, Wiesbaden, 2001. Каталог Лаубера хранится в Библиотеке университета Гейдельберга, Cod. Pal. Germ. 314. Reprod.: http://www.ub.uni-heidelberg.de/helios/ fachinfo/www/kunst/digi/lauber.
154
Париж, Арсенал, ms 5070 (Catalogue des manuscrits en écriture latine, I, p. 173 и pl. XCIV). La Librairie des ducs de Bourgogne…, I, Turnhout, 2000, p. 61.
155
Национальная библиотека Франции, ms. fr. 166.
156
P. M. de Winter, La Bibliothèque de Philippe le Hardi… Op. cit.
157
Sorbelli A. Storia della stampa in Bologna, Bologna, 1929. Orlandelli G. Il Libro a Bologna dal 1300 al 1330, Bologna, 1954.
158
Vespasiano da Bisticci. Le Vite, éd. A. Greco, Firenze, 1971.
159
Хейзинга И. Указ. соч., с. 429–430.
160
Manuscrits à peintures du XIIIe au XVIe siècle, Paris, 1955, n° 106. Цифры в скобках указывают на листы, на которых есть различные упоминания.
161
Библиотека Моргана, Нью-Йорк, inventaire M 346 (и Le Dessin français: chefs-d’oeuvre de la Pierpont Morgan Library, Paris, Louvre, 1993, 1). Известны и другие подобные редчайшие документы, самый известный из которых «Альбом рисунков» Виллара де Оннекура, архитектора XIII века (изданный на CDRom Роланом Беманном, Национальная библиотека Франции/Hexagramm 2).
162
Sterling Ch. La Peinture médiévale à Paris, 1300–1500, II, Paris, 1990.
163
В библиотеке герцога были его Pontifical de Sens (Брюссель, Королевская библиотека, ms 9215), «Большие хроники Франции» (Санкт-Петербург, Эрмитаж, 88) и «Часослов Филиппа Доброго» (Париж, Национальная библиотека Франции, ms. n.a.f. 16428).
164
Le Siècle d’or de la miniature flamande, Bruxelles, 1959. Servant H. Artistes et gens de lettres à Valenciennes à la fin du Moyen Âge (vers 1440–1507), Paris, 1998 («Cahiers d’histoire du livre», 3).
165
Sterling C., Porcher J. Musée des Beaux-Arts de Tours: l’art du Val-de-Loire, de Jean Fouquet à Jean Clouest, 1450–1540, Paris, 1952.
166
Le Livre, 435 et 436.
167
Jean Fouquet, peintre et enlumineur du XVe siècle, dir. François Avril, Paris, 2003. Репродукция: http://classes.bnf.fr/fouquet
168
Alibaux H. L’Invention du papier // Gut. Jb, 1939, p. 9–30. Hunter D. The papermaking moulds of Asia // Gut. Jb, 1940, p. 9–24.
169
L’Art du livre arabe, Paris, 2001, p. 38.
170
v. Stromer W. Große Innovationen der Papierfabrikation in Spätmittelalter und Frühneuzeit // Technikgeschichte, V. 60, № 1, 1993, p. 1–6, ill.
171
Поперечная проволока параллельна малой стороне, вержировка, более тонкая и густая, – большой стороне. Их расположение в экземпляре книги является важным признаком для установления библиографического формата. Вариативность размеров листов объясняет вариативность физических форматов (например ин-8 будет более или менее большим в зависимости от обреза листа).
172
Castagnari G. L’Arte della carta e il suo museo a Fabriano // Fonti e studi di storia dell’editoria, Bologna, 1995, p. 125–136. Le Papier au Moyen Âge: histoire et technique, Turnhout, 1999. Briquet C.-M. Recherches sur les premiers papiers employés en Occident et en Orient du Xe au XIVe siècle, Paris, 1886. Id., Les Filigranes…, nelle éd., Amsterdam, 1968, 4 vol.
173
Schriftstücke, 84.
174
CNAM, p. 51–62.
175
«Тампон в гравировании – небольшая подушка, сделанная в виде сферического сегмента из плотной шелковой материи, набитая ватою, поверх которой под связанными в рукоятку концами материи положен для пущей упругости этого инструмента картонный кружок. Тампоны имеют двоякое назначение: одни служат для уравнивания слоя лака на подлежащей гравированию и травлению медной доске до ее копчения, другие – для набивания краски в штрихи награвированного изображения при печатании оттисков с доски». См. Энциклопедический словарь / под ред. проф. И. Е. Андреевского. СПб: Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон, 1890–1907, т. 32a: Тай – Термиты. 1901, с. 589. – Прим. науч. ред.
176
von Stromer W. Au berceau des médias de masse: l’invention de l’impression des textes et des images» // Mélanges Aquilon, p. 9–24, ill. CNAM, p. 63–69.
177
Возможно, с X века в Германии, в XII веке в Италии. Но согласно: Le Livre (p. 92), с античности.
178
Schreiber L. W. Handbuch der Holz- u. Metallschnitte des XV. Jts., nelle éd., Stuttgart, 1969–1976, 11 vol.
179
BSB, Cgm 281. Thesaurus librorum, n° 85. Blockbücher, n° 12.
180
Blockbücher, 29b.
181
Villes d’imprimerie et moulins à papier du XIVe au XVIe siècle…, Bruxelles, 1976. Rondot N. Les Graveurs sur bois et les imprimeurs à Lyon au XVesiècle, Lyon, Paris, 1896, p. 128 и далее. Le Siècle d’or de l’imprimerie lyonnaise, Paris, 1972, p. 123 и далее. CNAM, 49.
182
CNAM, 48.
183
Appuhn H., von Heusinger C. Der Fund kleiner Andachtsbilder des 13. bis 17. Jahrhunderts im Kloster Wienhausen // Niederdeutsche Beiträge zur Kunstgeschichte, 4, 1965, p. 157–238.
184
Blockbücher, 42c.
185
Hoffmann L. Druck von Bild und Schrift vor Gutenberg. Massenproduktion von Andachtsbildern in Padua 1440/41 // Gut. Jb., 2004, p. 57–74, ill.
186
Из описи настоятельницы Бетани возле Малин известно, что в 1465 году пресс использовался для печати гравюр (Schreiber W. L. Vorstufen der Typographie // Mainz 1900, p. 30).
187
Fifteenth century italian woodcuts from Bibliotheca Classense in Ravenna, Ravenna, 1989. Xilografie italiane del Quattrocento da Ravenna e di altri luoghi, Ravenna, 1987.
188
Schenda R. La lecture des images et l’iconisation du peuple // RFHL, № 114–115, 2002, p. 13–30, ill.
189
Музей Ватикана.
190
Blockbücher des Mittelalters. Bilderfolgen als Lektüre, Mainz, 1991. 5e centenaire, p. 78 и далее.
191
Blockbücher, 50.
192
Blockbücher, 49. Реджомонтано – Кёнигсберг, место его рождения (между Бамбергом и Швайнфуртом).
193
Purpus E. Die Vorläufer der Blockbücher der Apokalypse // Blockbücher, p. 99–118.
194
Drège J.-P. L’Imprimerie chinoise s’est-elle transmise en Occident? Pékin, 2005 (Publications de l’École française d’Extrême-Orient, «Conférences académiques franco-chinoises»). Дается критический подход к: Carter T. F. The Invention of printing in China an its spread westward, New York, [s.d.].
195
Lemercier-Quelquejay C. La Paix mongole, Paris, 1970, здесь p. 47 («Questions d’histoire»).
196
von Stromer W. De Tourfan à Karlstein: le mystère Gutenberg, trad. fr., Genève, 2000.
197
Braudel, II, p. 280 и далее.
198
Gille B. Histoire des techniques. Technique et civilisation. Technique et sciences, Paris, 1978 («Encyclopédie de la Pléiade»).
199
Falk F. Der Stempeldruck vor Gutenberg und die Stempeldrucke in Deutschland // Festschrift zum funfhundertjährigen Geburtstage von Johann Gutenberg, Mainz, 1900 («Beiheft zum Centralblatt für Bibliothekswesen», 23). Kyriss E. Schriftdruck vor Gutenberg // Gut. Jb., 1942, p. 40–48. Id., Schriftdruck auf Einbänden des 15. Jahrhunderts // Gut. Jb., 1950, p. 88–96.
200
5e centenaire, p. 107–108 et 123–124.
201
Belhoste J.-F. Les hommes du fer: réflexions sur l’émergence et la diffusion de l’innovation (XIVe–XVIIe siècle) // Le Technicien dans la cité en Europe occidentale, 1250–1650, Roma, 2004, p. 271–289.
202
Именно в Констанце в 1440-е гг. гравюры по металлу (речь идет о меди) используются впервые.
203
Abbé Requin. L’Imprimerie à Avignon en 1444, Paris, 1890 (C. R. par K. Dziatzko dans Centrallblatt für Bibliothekswesen, 1890, 7, p. 248–251). Id. Origines de l’imprimerie en France // Journal de l’imprimerie et de la librairie, 28 février 1891. Duhamel M. L. Les Origines de l’imprimerie à Avignon, Paris, 1890. Claudin M. A. Les origines de l’imprimerie en France: remiers essais à Avignon en 1444 // Bulletin du bibliophile, 1898. Ritter, p. 489 (appendice X). Pansier P. Op. cit.
204
Audin M. Histoire de l’imprimerie. Radioscopie d’une ère, de Gutenberg à l’informatique, Paris, 1972 (avec bibliographie complémentaire).
205
van der Aa A. J. Biographisch Woordenboek der Nederlanden (…), voortgezet van K. J. R. van Harderwijk, III, Haarlem, 1858, p. 760–764.
206
AdNord, 36 H 431*, fol. 158 et 161 v° (cf. Hélène Servant, ouvr. cité, p. 258). Gros, patars: unités monétaires.
207
Marchand, p. 15–17.
208
5e centenaire, p. 66 и далее. Пример «Зерцала» на фламандском языке, хранящийся на Севере Франции (Городская библиотека Лилля D-45), датируется 1480-ми гг. и, по всей видимости, был отпечатан при помощи техники блоков страниц.
209
Манускрипт был утерян в Страсбурге в 1870 году, но Шпах дает его копию. Цитируется по: Ritter, p. 27.
210
«Искусство печати было впервые изобретено в Германии в эту эпоху; одни приписывают это открытие страсбуржцу Гутенбергу, другие – некоему человеку по имени Фуст. Нет в мире ничего более достойного, похвального или полезного, и даже ничего более божественного или священного» (Jacobus Philippus de Bergamo, Supplementum chronicarum, Venezia, 1492–1493).
211
Baechtel G. Gutenberg et l’invention de l’imprimerie…, Paris, 1992. Widmann H. Der Gegenwärtige Stand der Gutenberg-Forschung, Stuttgart, 1972. Kapr A. Gutenberg, Leipzig, 1977. Ruppel A. Johannes Gutenberg. Sein Leben und sein Werk, 3e éd., Nieuwkoop, 1967. Hellinga L. Gutenberg et ses premiers successeurs // Trois révolutions, p. 19–34. Mainz 2000, passim. URL: http://www.gutenberg.de/ (по-немецки и по-английски).
212
Emmerich K. St Viktor bei Mainz… // Gut. Jb., 2001, p. 87–94.
213
Auj. Kues-Bernkastel. Вид библиотеки, основанной Николаем Кузанским: http://www.bernkastel.de/ fr/images/bib1.jpg.
214
Flasch K. Nikolaus von Kues…, Frankfurt a/M., 1998.
215
Sprenger K.-M. Volumus tamen, quod expressio fiat ante finem mensis Maii presentis. Sollte Gutenberg 1452 im Auftrag Niikolaus von Kues’ Ablassbriefe drucken? // Gut. Jb., 1999, p. 42–57, ill.
216
Hoven R. Lexique de la prose latine de la Renaissance, Leiden [etc.], 1994. Barbieri E. Contributi alla storia del lessico bibliografico // La Bibliofilia, 1999 (номер столетия), p. 267–281.
217
Stadtarchiv Erfurt, 1–1/X BXIII-46, vol. 1, et Mainz 2000, GM 43.
218
Mainz 2000, GM 47.
219
Mainz 2000, p. 120 et suiv.
220
Ritter, p. 4.
221
Mainz 2000, GM 47b.
222
Livet G., Rapp F. Histoire de Strasbourg, II: des grandes invasions au XVIe siècle, Strasbourg, 1981.
223
Balsamo L. Tecnologia e capitali nella storia del libro // Studi offerti a Roberto Ridolfi…, Firenze, 1973, p. 77–94.
224
Страсбургские источники, касающиеся Гутенберга, приведены в частности в: Schoepflin J. D. Vindiciae typographicae, Strasbourg, J. G. Bauer, 1760, 2 part. en 1 vol., 4°.
225
Mainz 2000, GM 56.
226
Ritter, p. 8.
227
Ritter, p. 17.
228
Mainz 2000, GM 60 et 61.
229
Ritter, p. 16.
230
Mainz 2000, GM 129.
231
Mainz 2000, p. 130.
232
Шрифт Donat-Kalender, то есть шрифт, использованный для печати учебника Доната и календарей.
233
Mainz 2000, GM 132 et ill. p. 195.
234
Mainz 2000, GM 133–137 et ill. p. 196; Buchkultur, 40–41; Le Livre, 107.
235
Eisermann F. Hinter Decken versteckt… // Gut. Jb., 1999, p. 58.
236
Mainz 2000, GM 130; Le Livre, 108.
237
Ватиканская библиотека, ottobr. lat. 347 (и Mainz 2000, GM 139).
238
Mainz 2000, p. 194–195. Wolfenbüttel 1972, 2.
239
Blum R. Der Prozess Fust gegen Gutenberg…, Wiesbaden, 1956 («Beiträge zum Buch-und Bibliothekswesen», 2). Mainz 2000, в частности комментарий Сабины Вагнер, p. 135.
240
Пробный лист в 40 строк хранится в Кракове.
241
Mainz 2000, GM 133, логично датируемый 1456 годом: фрагмент, открытый в Майнце в 1802 году, хранится в Национальной французской библиотеке.
242
Оттиск, произведенный в 1457 году, единственный известный экземпляр которого хранился в Киеве, сегодня утрачен.
243
Wolfenbüttel 1972 (21) первые двенадцать листов отсылают к Майнцу, остальные к Бамбергу.
244
Mainz 2000, p. 200–201 et ill. p. 199; Thesaurus librorum, 90.
245
Needham P. Johann Gutenberg and the Catholicon Press // The Paper of the Bibliographical Society of America, № 76 (1982), p. 395–456. Hellinga L. Analytical bibliography and the study of early printed books with a case-study of the Mainz Catholicon // Gut. Jb., 1989, p. 47–96, ill.
246
Wolfenbüttel 1990, в частности: Martin Boghardt, p. 24–44.
247
Mainz 2000, GM 156 и 158.
248
Что доказывается изучением экземпляров (нет отметок, свидетельствующих о том, что они дважды проходили через печатный стан, превосходное выравнивание). По мнению Лемана-Хаупта, это вполне естественная процедура для печатника, у которого нет опыта многоцветной печати. Печать велась на странице, а не на листе: лицевая сторона не печатается с предшествующей оборотной стороны. Wallau H. Die zweifarbigen Initialen der Psalterdrucke von Johannes Fust und Peter Schoeffer // Mainz 1900, p. 261–304.
249
Widmann H. Die Übernahme antiker Fachausdrücke in die Sprache des Frühdrucks // Antike und Abendland: Beiträge zum Verständnis der Griechen und Römer und ihres Nachlebens, XX (1974), p. 179–190.
250
Mainz 2000, p. 139.
251
Ad illustrissimum Bavariae ducem Philippum, Mainz, Peter Friedberg, 1499.
252
Wolfenbüttel 1972, 4.
253
Audin M. Les Types lyonnais primitifs… Paris, 1955.
254
Hellinga L. Press and text in the first decades of printing // Libri, tipografi, biblioteche [Mélanges Luigi Balsamo]. Firenze, 1997, р. 1–23.
255
Haebler K. Typenrepertorium der Wiegendrucke. Halle, Leipzig, New York, 1905–1910, 4 vol. Эти инвентаризации сегодня частично доступны в интернете. URL: http://www.ndl.go.jp/incunabula/ e/font/font_01.html.
256
Corsten S. Die Anfänge des Kölner Buchdrucks. Köln, 1955. Rouzet, passim.
257
По имени парижского печатника Йоссе Баде Асенсиуса, который начиная с 1507 года использует изображение своей мастерской как типографское клеймо на своих титульных листах.
258
Sayce R. A. Compositorial practices and the localization of printed book, 1530–1800. 2e éd., Oxford, 1979.
259
Ford M. L. Author’s autograph and printer’s copy. Werner Rolewincks Paradisus conscientiae // Incunabula… [Mélanges Lotte Hellinga]. London, 1999, р. 109–128.
260
Успех трактата Ги де Шолиака продолжается на протяжении нескольких поколений, и книга все еще издается, например, на испанском в 1596 году: Cirurgia de Guido de Cauliaco con la glosa de Falco…, Valencia, Pedro Patricio Mey, pour Francisco Miguel, 1596.
261
Городской архив Лиона, CC 4, f° 30 v°.
262
Wickersheimer E. Dictionnaire biographique des médecins en France au Moyen Âge. Genève, 1979, 2 vol., t. II, р. 509.
263
Ritter, р. 47.
264
Bibl. Vaticana, lat. 6737. Воспроизведено в: Roma 1997, p. 35.
265
Veyrin, р. 279.
266
Veyrin, р. 282.
267
Gilmont J.-F. Jean Calvin et le livre imprimé. Genève, 1997, р. 277.
268
Субиако, Bibl. di Sta Scolastica, ms XLII. См.: Roma 1997, passim.
269
Roma 1997, р. 37 и далее.
270
Другие примеры экземпляра в: 5e centenaire, р. 96 и далее.
271
Благодаря «марзанам», этим элементам набора, которые ниже тех, что должны быть заполнены краской (буквы, знаки пунктуации и т. д.) и которые, таким образом, служат для того, чтобы отмечать пробелы и закреплять текст.
272
Veyrin, p. 283.
273
Fertel M. D. La Science pratique de l’imprimerie…, À Saint-Omer, par Martin Dominique Fertel, imprimeur et marchand libraire, rue des Espeérs, à l’image de Saint-Bertin, 1723.
274
Тетради могут быть простыми (количество сгибаний листа определяет формат), а также вклеенными (вложенными одни в другие) целыми листами, по пол-листа (ин-16), даже по трети листа (ин-12).
275
Taurant-Boulicaut A. Vacat nec vitio nec defectu. Du blanc et de l’excès dans l’incunable // Mélanges Aquilon, p. 105–124, ill.
276
Wolfenbüttel 1990, например: p. 30.
277
Wolfenbüttel 1990, p. 31.
278
Du Pont G. Controverses des sexes masculin et féminin, Toulouse, 1534 (цит. по: Veyrin, p. 304).
279
«Рама, покрытая наклеенной и порезанной бумагой, которую помещают на тимпан пресса и печатаемого листа», чтобы предохранить от попадания краски на поля (Gde Encycl., XVIII, 184). Тимпан «покрывается фрашкетом, новой стальной рамой, соединенной с другой стороной тимпана и предназначенной для защиты полей. Для этого фрашкет снабжается листом пергамена или плотной бумаги, в котором тискальщик вырезает окошки, соответствующие местам, в которых должна быть произведена печать» (там же. Одэн полагает, что фрашкет появляется не ранее 1572 г.
280
5e centenaire, p. 105–106.
281
Catach N. L’Orthographe française à l’époque de la Renaissance (auteurs, imprimeurs, ateliers d’imprimerie), Genève, 1968.
282
Veyrin, p. 298.
283
Barbier F. Saint-Bertin et Gutenberg // Mélanges Aquilon, p. 55–78, ill.
284
Veyrin, p. 313.
285
Hase O. Die Koberger. Eine Darstellung des buchhändlerischen Geschäftsbetribes in der Zeit des Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit, 2e éd., Leipzig, 1885.
286
Mainz 2000, GM 170b. Thesaurus librorum, 91.
287
Mainz 2000, GM 171, 172 et 173, et ill. p. 223.
288
Mainz 2000, GM 164.
289
Mainz 2000, GM 163 et ill. 4 p. 216 касательно типографских штампов.
290
Mainz 2000, GM 175 et ill. p. 367.
291
Mainz 2000, GM 169.
292
Mainz 2000, GM 174.
293
Mainz 2000, GM 180.
294
Mainz 2000, GM 181.
295
Thesaurus librorum, 96.
296
Mainz 2000, GM 182.
297
Mainz 2000, GM 183.
298
Mainz 2000, GM 193 et ill. p. 221.
299
Mainz 2000, GM 194.
300
Mainz 2000, GM 195, et ill. p. 231.
301
Mainz 2000, GM 179.
302
Mainz 2000, GM 188a à d et 189.
303
Mainz 2000, GM 184 à 187. Lehmann-Haupt, 6 à 11, 14, 15 et 17.
304
Pansier P. Histoire du livre et de l’imprimerie à Avignon du XIVeau XVIe siècle, op. cit.
305
Barbier F. Habermas et l’éditeur, ou Qu’est-ce que la médiatisation? // Buch-Kulturen [Mélanges Wittmann], Wiesbaden, 2005, p. 37–57.
306
Macfarlane J. Antoine Vérard, London, 1900, 1.
307
Febvre et Martin, p. 180.
308
Zapf G. W. Augsburgs Buchdrucker Geschichte…, Leipzig, 1968, 2 vol. Künast H.-J., Schürmann B. Johannes Rynmann, Wolfgang Präunlein und Georg Willer: drei Augsburger Buchführer des 15. und 16. Jahrhunderts // Augsburger Buchdruck und Verlagswesen: von den Anfängen bis zur Gegenwart, éd. Helmut Gier, Johannes Janota, Wiesbaden, 1997, p. 23–29.
309
Различные примеры, данные Верэном см: Veyrin, p. 311, 315.
310
Lehmann-Haupt, p. 2. Ruppel A. Peter Schoeffer aus Gernsheim, Mainz, 1937.
311
Манускрипт, уничтоженный в Страсбурге в 1870 году, но колофон от которого скопирован в Vindiciae typographicae Шепфлина в 1760 году (p. 31 et le fac-similé n° VII).
312
Lehmann-Haupt, 23–24, 37 и далее.
313
Lehmann-Haupt, p. 5, 1.
314
Marchand, p. 21.
315
Lehmann-Haupt, p. 16–17.
316
Marchand, p. 19 и детали в прим. I.
317
Stein H. L’origine champenoise de l’imprimeur Nicolas Jenson // BEC, 1887, p. 566–579. Lowry M. Nicholas Jenson and the rise of Venetian printing in Renaissance Europe, Oxford, 1991. Hellinga L. Nicolas Jenson et les débuts de l’imprimerie à Mayence // Mélanges Aquilon, p. 25–53, ill. (но есть ошибка в прочтении даты). Haebler 1924, в частности p. 27 и далее.
318
Выходец из Герресхайма, возле Дюссельдорфа. Мантен вступил в товарищество с Иоганном Кёльнским в 1474 г., а последний женился на вдове Иоганна Шпейерского. Дочь Паулы и Иоганна Шпейерского, Йеронима, в свою очередь, вышла замуж за Каспара фон Динслакена в 1477 г. Общество образца 1480 года практически семейная фирма. Геблер, кроме того, подчеркивает тот факт, что в 1471 и 1472 гг. Венделин Шпейерский печатает для книготорговца Иоганна Кёльнского.
319
Méllottée P. Histoire économique de l’imprimerie, I: l’imprimerie sous l’Ancien Régime, 1439–1789, Paris, 1905. Hauser H. Ouvriers du temps passé, Paris, 1917. Audin M. Les grèves dans l’imprimerie à Lyon au XVIe siècle // Gut. Jb, 1935, p. 172–189. Chauvet P. Les Ouvriers du livre en France, des origines à la Révolution de 1789, Paris, 1959.
320
Csapodi C., Csapodi-Gárdonyi K. Bibliotheca corviniana. Die Bibliothek des Königs Matthias Corvinus von Ungarn, Budapest, 1969. URL: http://www.corvina.oszk.hu/.
321
Муниципальная библиотека Лиона, ms 5154, f° 194.
322
Rouzet, p. 136–139.
323
Parent-Charon A. Associations dans la librairie parisienne du XVIe siècle // L’Europe et le livre, Paris, 1996, p. 17–30.
324
Mainz 2000, p. 221.
325
Lehmann-Haupt, p. 5.
326
Репродукция в: Lehmann-Haupt, p. 19.
327
Franklin A. Les Anciennes bibliothèques de Paris, I, Paris, 1867, p. 148. Mainz 2000, GM 169.
328
Trésors de la bibliothèque de l’Arsenal, Paris, 1980, 125.
329
Le Livre en Franche-Comté, Dole, 1983.
330
Zahn P. Die Endabrechnung über den Druck der Schedelschen Weltchronik (1493) vom 22. Juni 1509. Text und Analyse // Gut. Jb., 1991, p. 177–213.
331
Ментелином в 1469 году (Ritter, p. 34).
332
Thesaurus librorum, 95. Mainz 2000, GM 167 et ill. p. 213.
333
Mainz 2000, GM 168 et 169.
334
Баварская государственная библиотека, Мюнхен, Einbl. VII-1/2 (Roma 1997, p. 114, 73).
335
IB 41735. Развитие сетей книготорговцев лучше всего было изучено в Италии: Nuovo A. Il Commercio librario nell’Italia del Rinascimento, 3e éd., Milano, 2003.
336
Trésors de l’Arsenal, 124.
337
Архив департамента Севера, 4G-1407 et 1467.
338
Catalogues régionaux des incunables des bibliothèques publiques de France, vol. X, région Centre, réd. Pierre Aquilon, Paris, 1991, 133, 663.
339
Ickelsamer V. Ein Teütsche Grammatica, Erfurt, 1527 («Alles in der Welt erfahren, wissen und ewig merken und behalten»).
340
«Что означает, что величественная и достойная небес душа Николая Кузанского, кардинала Сан-Пьетро-ин-Винколи тем самым желала, чтобы это святое искусство, рождение которого наблюдалось в Германии, было перенесено в Рим».
341
Предисловие к «Письмовнику» Гаспарэна Бергамского, Базель, 1472: «Хотя искусство книгопечатания изобрел Майнц / именно Базель вытащил его из исходного болота».
342
Teichl R. Der Wiegendruck im Kartenbild // Bibliothek und Wissenschaft, I, 1964, p. 201–265. Gilmont J.-F. Les centres de la production imprimée aux XVe et XVIe siècles // Produzione e commercio della carta e del libro secc. XIII–XVIII, éd. Simonetta Cavaciocchi, Prato, 1992, p. 343–364. Nieto P. Géographie des impressions européennes du XVe siècle // Mélanges Aquilon, p. 125–174. См. также перечни и исследования по той или иной географии: каталоги Британского музея и исследования Фердинанда Гелднера (Geldner F. Die Deutschen Inkunabeldrucker: ein Handbuch der deutschen Buchdrucker des XV. Jhts., Stuttgart, 1968, 2 vol.), Haebler 1924, passim. Rouzet, passim. Johannes Gutenberg: regionale Aspekte des frühen Buchdrucks, Berlin, 1993. Воспроизведенные здесь карты взяты из статьи Филиппа Ньето.
343
Russell J. C. Population in Europe, 500–1500 // The Fontana economic history of Europe, éd. C. M. Cipolla, 2e vol., London, 1974, p. 15–82. Bairoch P. Jean Batou, Pierre Chèvre, La opulation des villes européennes de 800 à 1850, Genève, 1988. Delumeau J., op. cit.
344
Chaunu P. Histoire économique et sociale du monde, tome I, Paris, 1977. Id., Le Temps des Réformes, 1: La crise de la Chrétienté. L’éclatement, 1250–1550, Paris, 1975.
345
Mainz 2000, p. 219.
346
Руппель происходит из Ханау и в «досье Гутенберга» появляется под именем Бехтолффа фон Ханау.
347
Последний мог какое-то время провести в Майнце, согласно гипотезе Марино Цорци (Zorzi M. Aldo Manuzio e l’ambiente veneziano, 1494–1515, Venezia, 1994, p. 13).
348
Schorbach K. Der Strasburger Frühdrucker Johann Mentelin, Mainz, 1932 («Veröffentlichungen der Gutenberg Gesellschaft», 22). Ritter, passim. Haebler 1924, passim. Schoepflin J. D. Vindiciae typographicae, passim.
349
Ecsedy J. A Könyvnyomtatás Magyarországon a kézisajto korában 1473–1800, Budapest, 1999. Chronica Hungarorum, reprint préf. par Erzsébet Soltész, Budapest, 1973.
350
Haebler 1924, p. 46 et 75.
351
Haebler 1924, p. 264 et suiv.
352
Prosopographie, n° 69. Бартфелд – Бардеёв (Словакия) к северу от Прешова. Соответствия по топонимии в географии Центральной и Восточной Европы даются в: Bencsik P. Helységnévváltosások köztes-Európában 1763–1995, Budapest, 1997. Касательно старой оттоманской географии см.: Akbayar N. Osmanli yer adlari sözlügü, Istanbul, 2001.
353
Значимая величина, даже если корреляция касается лишь узкой части населения. Тот факт, что предпочтение отдается ранговой корреляции, позволяет в частности избежать неопределенности, связанной с оценкой точной численности населения каждого города.
354
Гипотеза Бондерно и 1463 года обсуждается в: Scapecchi P. Subiaco 1465 oppure [Bonderno 1463?]. Analisi del frammento Parsons-Scheide // La Bibliofilia, CIII, 2001, p. 1–21.
355
Из местечка Швайнхайм возле Франкфурта-на-Майне.
356
Roma 1997, passim. Последнее название датируется 12 июня 1467 года, и Геблер, полагаясь на инициалы «GOD. AL.» в эксплиците, приписывает его некоему «Годефридусу (или Годеардусу) Алеманусу» (Haebler 1924, p. 8–10). Те же самые инициалы встречаются в Риме у Филлипуса де Линьямине.
357
J. Bignami-Odier. La Bibliothèque vaticane de Sixte IV à Pie IX, Citta del Vaticano, 1973.
358
Roma 1997, p. 41.
359
Modigliani A. Tipografi a Roma prima della stampa: due società per fare libri con le forme, 1466–1470, Roma, 1989.
360
Febvre et Martin, 2e éd., p. 249.
361
Заметка на экземпляре из Национальной библиотеки Франции, Rés. C 477 (Roma 1997, ill. 19 p. 43).
362
Кёнигсбах-Штайн, возле Пфорцхайма.
363
Marichal R. Le Livre des prieurs de Sorbonne (1431–1485), Paris, 1987. Monfrin J. Les lectures de Guillaume Fichet et de Jean Heynlin d’après le registre de prêts de la Bibliothèque de la Sorbonne // BHR, 1955, XVII, p. 7–23.
364
«Ut sol lumen sic doctrinam fundis in orbem / Musarum nutrix, regia Parisius / Nunc prope divinam tu quam Germania novit / Artem scribendi suscipe pro merita…» (Guillaume Fichet, 1470).
365
Amerbachkorrespondenz, Basel, 1942 и по сей день, 11 т. из 12 изданных.
366
Vingtrinier A. Histoire de l’imprimerie à Lyon de l’origine jusqu’à nos jours, Lyon, 1894. Claudin A. Histoire de l’imprimerie en France aux XVe et XVIe siècles, Paris, 1900–1914, 4 vol. Perrat C. Barthélemy Buyer et les débuts de l’imprimerie à Lyon // Humanisme et Renaissance, 1935, 1, p. 103–121, 234–275, 349–387. Fédou R. Les Hommes de loi lyonnais à la fin du Moyen Âge, Paris, 1964. Prosopographie, n° 29, 87 (et ill. p. 262).
367
Fau G. [et al.] L’imprimerie à Lyon au XVe siècle: un état des lieux // Mélanges Aquilon, p. 191–208, ill.
368
Rouzet, p. 34–37.
369
Deacon R. William Caxton: the first English editor, printor, merchant and translator, London, 1976.
370
Библиография касательно печатания инкунабул в Венеции огромна, начиная с: Brown H. F. The Venetian printing press (London, 1891), Dibdin T. Early printers in the city of Venice, New York, etc., и вплоть до работ Мартина Лоури, посвященных Альду Мануцию (итальянский перевод: Lowry M. Il Mondo di Aldo Manuzio: affari e cultura nella Venezia del Rinascimento, Roma, 1984), и Николя Жансону (op. cit.).
371
Borsa G. Clavis typographorum librariorumque Italiae 1465–1600, Baden Baden, 1980, 2 vol.
372
Montecchi G. Dalla pagina manoscritta alla pagina stampata nei breviari in caratteri glagolitici // Il Libro nel bacino adriatico, Firenze, 1992, p. 3–30, ill.
373
Voulliéme E. Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des 15. Jahrhunderts, Bonn, 1903.
374
Barbier F. Construction d’une capitale: Leipzig et la librairie allemande, 1750–1914 // Capitales culturelles, capitales symboliques…, Paris, 2002, p. 335–357.
375
Corsten S. Universities and early printing // Bibliography and the study of 15th century civilisation, London, 1987, p. 83–123.
376
Claudin A. Les Origines de l’imprimerie à Albi en Languedoc (1480–1484): les pérégrinations de J. Neumeister, compagnon de Gutenberg en Allemagne, en Italie et en France…, Paris, 1880. Mainz 2000, p. 226–229, 379–384. Haebler 1924, p. 55–56, 208–210.
377
Nuovo A. Il Commercio librario nell’Italia del Rinascimento, 3e éd., Milano, 2003, p. 99–100.
378
Haebler 1924, p. 56.
379
Mainz 2000, GM 198; Thesaurus librorum, 99.
380
Mainz 2000, GM 199.
381
Prosopographie, n° 106.
382
Desachy M. Incunables albigeois…, Rodez, 2005, p. 27.
383
Мы не касаемся очень важных проблем, связанных с Православной церковью, поскольку речь идет о специфических отношениях между политическим и религиозным полем.
384
Frimmova E. Les incunables en Slovaquie – au temps passé et aujourd’hui // Mélanges Aquilon, p. 361–377, ill.
385
Schmitz W. Südslawischer Buchdruck in Venedig (16.-18. Jt.): Untersuchungen und Bibliographie, Gießen, 1977.
386
CNAM, p. 236.
387
Centralblatt für Bibliothekswesen, Leipzig, 1900, p. 429–431.
388
Badalic J. Jugoslavica usque ad annum 1600: Bibliographie der südslawischen Frühdrucke, Baden Baden, 1959. Plavsic L. Srpske Stamparije od kraja 15 do sredine 19 veka [L’imprimerie serbe, du XVe au XIXe siècle], Beograd, 1959. На сегодня сохранилось два экземпляра «Загребского требника», первый в Будапеште (Национальная библиотека), второй – в Риме (Библиотека Ватикана).
389
Rother C. Siebenbürgen und der Buchdruck im 16. Jahrhundert; mit einer Bibliographie «Siebenbürgen und der Buchdruck»; mit einer Geleitwort von P[eter] Vodosek, Wiesbaden, 2002 («Buchwissenschaftliche Beiträge aus dem Deutschen Bucharchiv München», 71).
390
Balagna J. L’Imprimerie arabe en Occident (XVIe, XVIIe et XVIIIe siècles), Paris, 1984.
391
Rhodes D. H. Incunabula in Greece (…): a first census, München, 1980. Droulia L. [et al.], Τò ‘Eλληνϰò βιϐλίο, 1476–1830, Athènes, 1986. Id. «L’imprimerie grecque: naissance et retards // Le Livre et l’historien (Mélanges H.-J. Martin), Genève, 1997, p. 327–341. Barbier F. Le Livre grec et l’Europe, du modèle antique à la diffusion des Lumières // RFHL, 98–99 (1998). Le Edizioni di testi greci da Aldo Manuzio e le prime tipografie greche di Venezia, Athènes, 1993.
392
Barbier F.Vienne et la Grèce. Notes de lecture // RFHL, 98–99 (1998), p. 111–140, ill.
393
Географические зоны, определяемые ISTC, соответствуют нынешней политической географии.
394
Poitiers, 6.
395
Lacombe P. Livres d’heures imprimés conservés dans les bibliothèques publiques de Paris, Paris, 1907.
396
Coq D., Ornato E. La production et le marché des incunables. Le cas des livres juridiques // Tours 1988, p. 305–322.
397
Brissaud Y.-B. Pistes pour une histoire de l’édition juridique française sous l’Ancien Régime // HCL, 1, 2005, p. 33–136, ill, здесь p. 38.
398
Здесь можно напомнить, что по распоряжению Эдуарда III с 1362 года в судах используется английский язык.
399
Rubinstein N. Il Governo di Firenze sotto i Medici (1434–1494), trad. ital., Firenze, 1999.
400
Bohacová M., op. cit.; id., Le livre et la Réforme en Bohême et en Moravie // Jean-François Gilmont, dir., La Réforme et le livre, Paris, 1990, p. 393–416. Simecek Z. Geschichte des uchhandels in Tschechien und in der Slowakei, Wiesbaden, 2002, («Geschichte des Buchhandels», 7).
401
Эквиваленты в поиске по ISTC: Col. 1: < 1481; all fields = tr.; langage = latin; language = not latin. Col. 2: > 1480 and < 1501. Col. 3: somme des chiffres précédents.
402
«Nuper ego stultos vulgari carmine scripsi:/ Est satis hic noster notus ubique labor./ Narragonum quando nobis fabricata carina est/ Theutonico qualem struximus eloquio/ Scommate pro doctis…»
403
Потомки Авзона, одного из сыновей Улисса, – итальянцы (поэт.).
404
Lorian A. L’imprimerie hébraïque, 1470–1550: ateliers chrétiens et ateliers juifs // Tours 1988, p. 219–229. Bloch J. Early hebrew printing in Spain and Portugal // Bulletin of the New York Public Library, XLII (1938), p. 371–420. Schwarzfuchs L. Le Livre hébreu à Paris au XVIe siècle. Inventaire chronologique, Paris, 2004. Offenberg A. K. The chronology of hebrew printing at Mantua in the fifteenth century // The Library, vol. 16, 4, décembre 1994, p. 298–315.
405
H 9370.
406
Offenberg, 34.
407
Гунценхаузен, между Нюрнбергом и Нёрдлингеном.
408
Moïse ben Nahman [Nahmanide, 1194–1270], [Hidushei ha-Torah], Lisboa, Éliézer ben Jacob Toledano, 16 VII 1489.
409
Manzoni G. Annali tipografici dei Soncini, Bologna, 1883–1886, два изданных тома.
410
Haebler 1924, p. 127.
411
Offenberg, 12; Delaveau/Hillard, 1345.
412
Haebler 1924, p. 124 и далее.
413
Barbier F. Entre Montesquieu et Adam Smith: Leipzig et la Société des libraires // RFHL, 112–113 (2001), p. 149–170, ill.
414
Mellot J.-D. L’Édition rouennaise et ses marchés (vers 1600-vers 1730). Dynamisme provincial et centralisme parisien, Paris, 1998 (Mém. et doc. de l’Édc, 48).
415
Barbier F. L’impérialisme communicationnel: le commerce culturel des nations autour de la Méditerranée aux époques moderne et contemporaine // Des moulins à papier aux bibliothèques, Montpellier, 2003, 2 vol., t. II, p. 675–704.
416
Библиотека Шантийи (XII H 9). Выставка в замке Шантийи «Антуан Верард и рождение печатной книги как предмета роскоши».
417
Venezia 1501. Petrucci e la stampa musicale, Venezia, 2001.
418
Febvre L. Rabelais et le problème de l’incroyance au XVIe siècle, nelle éd., Paris, 1968, p. 27 et 70 («L’Évolution de l’humanité»).
419
Martin H.-J. Culture écrite et culture orale, culture savante et culture populaire dans la France d’Ancien Régime // JS, 1975, 2 (juill.-déc.), p. 225–282.
420
Kasparová J. Rabelais, Cervantès et la Bohême. À propos de la réception de leur oeuvre par les lecteurs tchèques du XVIe au début du XXe siècle // Est-Ouest. Transferts et réceptions dans le monde du livre (XVIIe–XXe siècles), éd. Frédéric Barbier, Leipzig, 2005, p. 221–233 «L’Europe en réseaux / Vernetztes Europa», 2).
421
Actes à paraître du colloque I Dintorni del testo…, Rome et Bologne, 2004.
422
О построении типографского пространства старой книги: http.//www.enssib.fr/bibliotheque/ documents/travaux/sordet/nav.liv.ancien.html. Помимо англосаксонских классиков материальной библиографии см.: Montecchi G. Il Libro nel Rinascimento. Saggi di bibliologia, Roma, 1994. Lorenzo Baldacchini, Il Libro antico, nelle éd., Roma, 2001.
423
Haebler K. Handbuch der Inkunabelkunde, Leipzig, 1925, p. 45.
424
McFadden Smith M. The Title-page: its early development, 1460–1510, Newcastle, 2000.
425
Desguines A. Les incunables. Catalogue, Nanterre, 1992, 145 et ill. p. 16.
426
Auctor et auctoritas: invention et conformisme dans l’écriture médiévale, éd. Michel Zimmermann, Paris, 2001.
427
L’Écrivain face à son public en France et en Italie à la Renaissance, Paris, 1989. Margolin J.-C. Érasme et ses publics // L’Auteur et son public au temps de la Renaissance, Paris, 1998, p. 27–56.
428
Sébastien Brant, son époque et «la Nef des fols»…, actes du colloque de Strasbourg (1994), éd. Gonthier Louis Finck, Strasbourg, 1995.
429
Эразм поступает также (ср. Crousaz).
430
Macfarlane, p. 74, 149.
431
Poitiers, 29.
432
Mainz 2000, GM 216 (латынь), 217 (немецкий). Davies H. W. Bernhard von Breydenbach and his journey to the holy land, 1483–1484, London, 1911.
433
Французская национальная библиотека, Rés., Vélins 769.
434
Trésors de l’Arsenal, 274.
435
Clarorum virorum epistolæ latinæ, græcæ et hebraicæ variis temporibus missæ ad J. Reuchlinum (BSB). Новое издание выйдет по адресу Тигури (Цюрих) в 1558 г.
436
Barbier F. Discours rapporté, citation, référence // Texte. Revue de critique et de théorie littéraire, 2002, 31–32, p. 57–87, ill.
437
Цит. по: Des Alexandries, II: les métamorphoses du lecteur, Paris, 2003, p. 229–231.
438
CNAM, 58 p. 247. Thesaurus librorum, 108. Martin H.-J. Politique et typographie à la Renaissance // Trois révolutions, p. 71–91, ill.
439
Bérard V. La Turquie et l’hellénisme contemporain: la Macédoine…, Paris, 1893.
440
Bembo P. De Aetna, Venezia, Aldus Manutius, 1496.
441
Veyrin, p. 161–188.
442
Крещеный еврей родом из диоцеза Эврё (Ла Нев-Лир), умер в 1340 г. Hirsch S. A. Early English Hebraists: Roger Bacon and his predecessors // Hirsch S. A. A Book of essays, L.ondon, 1905, p. 1–72. Smalley B. The Study of the Bible in the middle ages, Oxford, 1983. Walde B. Christliche Hebraisten Deutschlands am Ausgang des Mittelalters, Münster-i/W., 1916.
443
Например, латинская Библия (на базе Вульгаты), напечатанная Иоханом Хербортом для Иоганна Кёльнского, Николя Женсона и компаньонов в Венеции в 1481 году (HC 3164).
444
GW 4282. Zehnacker 445.
445
Bédouelle G. Le Quincuplex psalterium de Lefèvre d’Étaples: un guide de lecture, Genève, 1979 («THR»).
446
Delaveau/Hillard, 1.
447
Saenger P. La naissance de la coupure et de la séparation des mots // Mise en page, p. 446–449, ill.; id., Coupure et séparation des mots sur le Continent au Moyen Âge, ibid., p. 450–455.
448
Martin H.-J. La Naissance du livre moderne. Mise en page et mise en texte du livre français (XIVe-XVIIe siècles), Paris, 2000.
449
Krümmel A. Das Supplementum chronicarum…, Herzberg, 1992.
450
Dictionnaire de théologie catholique, VII, 230.
451
Papias, Vocabularium, Venezia, Pinzi, 1496, 2°.
452
«Que quidem tabula in omni vocabulo per duos numeros procedit, quorum primus denotat librum, secundus capitulum tam libri Augustini quam tractatus supradicti».
453
Wilson A. The Making of the Nuremberg Chronicle, Amsterdam, 1976 (2e éd., 1978). Rucker E. Die Schedelsche Weltchronik, München, 1993. Füssel S. Die Welt im Buch. Buchkünstlerischer und humanistischer Kontext der Schedelschen Weltchronik von 1493, Mainz, 1996. CNAM, p. 207–211.
454
L’une d’entre elles est reproduite 101 fois, ce qui donne un total de 203 illustrations.
455
См. репродукцию на: http://gallica.bnf.fr/anthologie/notices/00975.htm.
456
Музей Нюрнберга.
457
Winkler F. Dürer und die Illustrationen zum Narrenschiff. Die Baseler und Straßburger Arbeiten des Künstlers und der altdeutsche Holzschnitt, Berlin, 1951 («Forschungen zur deutschen Kunstgeschichte», 36). Raupp H.-J. Zum Verhältnis von Text und Illustration in Sebastian Brants Narrenschiff // Bibliothek und Wissenschaft, 19 (1985), p. 146–184.
458
Воспроизведено на: http://www.ulg.ac.be/wittert/fr/flori/opera/durer/durer_apocalypse.html.
459
Le Siècle d’or de l’imprimerie lyonnaise, p. 48 и далее.
460
Об «Изящных басня» Эзопа см.: la Notice de J. Bastin, Lyon, [1926].
461
Macfarlane, ор. cit., passim.
462
Fuchs L. De Historia stirpium commentarii, Bâle, Officina Isingriniana, 1542.
463
Vesalius A. De Humani corporis fabrica, Bâle, Johannes Oporinus, 1543.
464
Agricola G. De Re metallica, Bâle, Johann Froben et Nicolaus Episcopius, 1556.
465
Gesner K. Historia animalium…, Zurich, C. Froschover, 1551–1587, 5 vol. Serrai A. Conrad Gesner…, Roma, 1990 («Il bibliotecario», 5).
466
La Face cachée du livre médiéval…, p. 88.
467
Fontaine J. Isidore de Séville. Genèse et originalité de la culture hispanique au temps des Wisigoths, Turnhout, 2000 («Témoins de notre histoire»).
468
Monfrin J. Humanisme et traduction au Moyen Âge, op. cit.
469
Работа, ведущаяся в рамках Научно-исследовательского центра книги (Enssib, Лион: http://www.enssib.fr/article.php?id=85&cat=La+recherche&id_cat=85).
470
Grafton A. Les Origines tragiques de l’érudition. Une histoire de la note en bas de page, trad. fr., Paris, 1998.
471
Thesaurus librorum, 109.
472
Gesner K. Bibliotheca universalis…, Zurich, C. Froschover, 1545. Систематизированная таблица: Pandectarum, sive partitionum universalium (…) libri XXI…, Zurich, C. Froschover, 1548–1549, 2 part. en 1 vol.
473
Bozzolo C., Coq D., Ornato E. La production du livre en quelques pays d’Europe occidentale aux XIVe et XVe siècles // Scrittura e civiltà, 8, 1984, p. 131–160, здесь p. 143.
474
Ritter, p. 482.
475
Moreau B. La librairie parisienne du début du XVIe siècle // L’Europe et le livre, p. 13–16.
476
Письмо Иоганну Фаберу, 1526, цитируется по: Crousaz, p. 101–102.
477
Хабермас Ю. Структурное изменение публичной сферы: Исследования относительно категории буржуазного общества. М.: Весь Мир, 2016.
478
Lefèbvre G. La Grande Peur de 1789. Suivi de: Les Foules révolutionnaires, nelle éd., Paris, 1988.
479
Архив департамента Роны, 10 G 1378, 2. Hours H., Dalbanne C. Deux placards imprimés à Lyon en 1489 // Gut. Jb., 1954, p. 137–142.
480
CNAM, 68 p. 262.
481
Moreau B. Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVIe siècle, Paris, 1972 (1540, n° 1726, 1722 et 1725). Seguin J.-P. L’Information en France, de Louis XII à Henri II, Genève, 1961 («THR», 44).
482
Vittu J.-P. Qu’est-ce qu’un article au Journal des savants de 1665 à 1714 // RFHL, 112–113 (2001), p. 129–148.
483
Chastel A. Le Sac de Rome, 1527…, nelle éd., Paris, 1984, p. 28–29, 39–40, 56 и далее.
484
Barbier F. Fin produzione e riproduzione: cos’e’ il patrimonio librario? // Prometeo. Rivista trimestrale di scienze e storia, 23, 91 (sept. 2005), p. 16–25, ill.
485
Crousaz, p. 115 и далее. Gilmont J.-F. Les humanistes face à l’Ars impressoria // Le Livre et ses secrets, Genève, Louvain, 2003.
486
Lettre à Martinius, Bâle, 1528, цитируется по: Crousaz, p. 118.
487
Guilbaud J. «À Paris chez Guillaume Desprez». Le livre janséniste et ses réseaux aux XVIIe et XVIIIe siècles, thèse de doctorat, Paris, EPHE, 2005, 2 vol. dactyl.
488
Например в: Agricola G. De Re metallica libri XII…, Bâle, H. Froben pour N. Episcopius, 1556, 2°.
489
Delaveau/Hillard.
490
HC 6683*.
491
Mayence 2000, p. 418.
492
Ibidem, p. 419.
493
Delaveau/Hillard, 3974. Chambers B. T. Bibliography of French Bibles. 1: fifteenth- and sixteenth-century, French-language editions of the Scriptures, Genève, 1994.
494
Barbier F. Nature des mots, ordre des textes, classement des choses: entre savoir et proscription, le livre hébreu en Occident (XIIe-XVIe siècle) // Normes culturelles et construction de la déviance, Paris, 2004, p. 49–69.
495
Graecogermania. Griechischstudien deutscher Humanisten. Die Editionstätigkeit der Griechen in der italienischen Renaissance (1469–1523), Weinheim, 1989, p. 165.
496
Delaveau/Hillard, 1. Grecogermania, 166.
497
Delaveau/Hillard, 1396.
498
Delaveau/Hillard, 3976.
499
Kessler-Mesguich S. L’enseignement de l’hébreu et de l’araméen à Paris (1530–1560) d’après les oeuvres grammaticales des lecteurs royaux // Les Origines du Collège de France…, Paris, 1998, p. 357–374. Renouard A. A. Annales de l’imprimerie des Estienne, 2e éd., Paris, 1843.
500
Delaveau/Hillard, 1350.
501
Delaveau/Hillard, 1398.
502
Flachmann H. Martin Luther und das Buch: eine historische Studie zur Bedeutung des Buches im Handeln und Denken des Reformators, Tübingen, 1996 («Spätmittelalter und Reformation», 8).Gilmont J.-F. Jean Calvin et le livre imprimé, Genève, 1997.
503
W.A., I, p. 528.
504
Chaunu P. Église, culture et société: essai sur Réforme et Contre-Réforme (1517–1620), Paris, 1981.
505
Aspects de la propagande religieuse…, Genève, 1957 («THR», 28).
506
Dévereux E. J. Renaissance English translations of Erasmus, Toronto [et al.], 1983.
507
Febvre et Martin, 2e éd., p. 419.
508
Edwards U. Printing, propaganda and Martin Luther, Berkeley, 1994.
509
Crouzet D. La Genèse de la Réforme française, 1500–1562, Paris, 1996.
510
Городская библиотека Валансьена, ms 703, f° 31v°.
511
Городская библиотека Валансьена, Serbat 47 g.
512
Apostolidès J.-M. Le Roi-machine. Spectacle et politique au temps de Louis XIV, Paris, 1981.
513
Tory G. Champ Fleury…, Paris, Geoffroy Tory, Gilles Gourmont, 1529.
514
du Bellay J. La Deffence et illustration de la langue françoyse, Paris, Arnoul l’Angelier, 1549.
515
Claudin A. Histoire de l’imprimerie en France…, t. IV, p. 86 и далее.
516
Armstrong E. Before Copyright: the French book-privilege system, 1498–1526, Cambridge, 1990. Michaud H. La Grande Chancellerie (…) au XVIe siècle, Paris, 1967.
517
Barbier F. Entre Montesquieu et Adam Smith, op. cit.
518
Эразм, цит. по: Crousaz, p. 137. Infelise M. I Libri prohibiti, da Gutenberg all’Encyclopédie, Roma, Bari, 1999 («Storia moderna»).
519
Французская национальная библиотека Impr. E 2401 (и Le Livre, n° 483).
520
Labarre A. La répression du livre hérétique dans la France du XVIe siècle // Mélanges Aquilon, p. 335–360. Renaudet A. Préréforme et humanisme à Paris pendant les premières guerres d’Italie (1484–1517), Paris, 1953.
521
Письмо 1527 года, цит по: Crousaz, p. 153.
522
Цит. по: Crousaz, p. 144.
523
Journal d’un bourgeois de Paris sous le règne de François Ier, éd. L. Lalanne, Paris, 1854, p. 104.
524
Haureau L. Louis de Berquin // Revue des deux mondes, 1869, 79, p. 454–481. Mann M. Louis de Berquin traducteur d’Érasme // Revue du XVIe siècle, 1931, 18, p. 309–323.
525
Étienne Dolet (1509–1546), Paris, 1986 («Cahiers V. L. Saulnier»).
526
Ibidem, p. 186.
527
Цит. по: Crousaz, p. 131.
528
Касательно хронологии истории книги см.: Barbier F. D’une mutation l’autre: les temps longs de l’histoire du livre // Trois révolutions, p. 7–18; id., La Révolution et le problème de la périodisation en histoire du livre, postface des Imprimés limousins, Limoges, 1994, p. 215–237; id., Économie de la lecture: quelques notes d’historiographie et de problématique, préface de Lecture et lecteurs en Bourgogne…, Dijon, 2005, p. 3–24 (Annales de Bourgogne, 77).
529
Martin Luther, Grands écrits réformateurs, Paris, 1992, p. 130–132.
530
Можно будет даже произвести сравнения на очень длинном отрезке времени: так, по оценкам Робера Маришаля, для римского Египта на «одну декларацию имущества» приходится 150 000 утраченных (op. cit., p. 657).
531
Barbier F. Habermas et l’éditeur, ou Qu’est-ce que la médiatisation?, op. cit.