Когда подымается занавес, Гануля, закатав рукава, стирает в корыте белье, рядом сидит Гарошка и пыхает люлькой.
Явление I
Гануля — Гарошка
ГАРОШКА. Аб чым жа, тое-гэта, хацеў я сказаць?
ГАНУЛЯ. А нешта нейкае аб высяленні была ў цябе, сваток, гутарка спачатку.
ГАРОШКА. Ага, успомніў. Дык вось, як нашы гэткім чынам апошні суд з князем прайгралі, пачалося тое высяленне. Але як, свацейка, пачалося? Нашы ўсё роўна не хацелі пакідаць сваіх сяліб. Ну што ж? Нагналі гібель казакоў, сам нават спраўнік з Менску прыехаў. Тады ўсе мужчыны і ўсе кабеты, найболей старэйшыя, паклаліся ўпоперак вуліцы: «Хай высяляюць! — сказалі сабе гэтак — Хай праз нашы галовы ўвойдуць ў нашы родныя хаты!» Ну, разумецца, казакі не спалохаліся гэтага. Рынулі ўсёй гурмай на конях праз ляжачы народ, а за імі прыстаў на сваёй вараной тройке. На капусту людзей зрэзалі і на кашу з зямлёй змяшалі. Бацька і маці мае таксама там засталіся.
ГАНУЛЯ. Мы наракаем, што цяпер цяжка жывецца, а як падумаеш, дык і ўперад не вялікі мёд быў.
ГАРОШКА. I чамярыца яго ведае, як гэта неяк хітра на свеце устроена! Паны былі польскія, законы — рускія; польскія лаюць[31]рускіх, рускія лаюць польскіх, а як прыйдзе што да чаго, каб нашага простата чалавека пакрыўдзіць, дык і польскія і рускія ў адну дудку граюць.
ГАНУЛЯ. Ды яно ж гэтак, мой сваток. Каму па каму, а нам, казаў той, дык два камы.
ГАРОШКА. Наш настаўнік, Янка, дык той без ніякага нічога як тапаром сячэ: «Пакуль, кажа, не зробімся самі гаспадарамі, датуль ніякага ладу ні складу ў нас не будзе». Гэты настаўнік добры і дужа разумны чалавек, але трохі галава яго нечым заведзена, бо мала, што сам носіцца, як кот з салам, з усялякімі мудрымі думкамі, дык яшчэ, як на тое ліха, і маёй Алёнцы ў галаве ўсё дагары нагамі перакуліў. I цяпер тая ўжо, як папуга, паўтарае за ім: «Будзем самі сабе гаспадарамі!»
ГАНУЛЯ. Звычайная рэч[32], мой сваток. Маладое піва заўсёды шуміць.
ГАРОШКА. Так яно, так. Але найчасцей ад гэтага шуму нам, бацькам, галава баліць. Я табе шчэ не казаў, мая свацейка, што ў мяне апрача Аленкі быў і сын — Юрка. Удалы дзяцюк[33] быў, ах які ўдалы! I таксама шумеў, занадта ўжо шумеў. I што? Самахоць[34]за німашто асіраціў мяне. Служыў тады ён у Маскве на нейкай фабрыцы. А там — помніш — у дзевяцьсот пятым годзе пайшлі забастоўкі ды іншыя непарадкі. Як людзі казалі, і мой Юрка не адстаў. Вылез на вуліцу і давай з іншымі на чым свет шумець і крычаць «Зямлі і волі!» Разумеецца, за такі крык жандармы і зжылі яго з гэтага свету. Кажу свайму настаўніку, што во да чаго шум і крык такі даводзіць, а ён смяецца: «Бо, кажа, твой Юрка за чужую зямлю і волю шумеў і крычаў, а не за сваю, дык нічога з гэтага і не выйшла».
Входят Янка и Аленка.
Явление II
Гануля — Гарошка — Аленка — Янка
ЯНКА (здороваясь с Ганулей). Як жывём, цётачка? Даўненька мы з вамі не бачыліся!
ГАНУЛЯ (оставив стирку). О, даўненька! Відаць, годзікі са два ўжо будзе.
ЯНКА. Ды з гакам, цётачка. (Гарошке.) А дзядзька Гарошка прачакаўся, мабыць, на нас? Мабыць, люлек з тузін[35]здыміў за гэты час.
АЛЕНКА. Тузін — не тузін, а штук з сем то пэўна ж татка высмаліў.
ГАРОШКА. Не табе іх лічыць[36] сарока. (Ворчливо). Пайшлі і прапалі, а мне тут сядзі у чужой хаце і чакай на іх.
ГАНУЛЯ. Што ты, сваток? Якая ж тэта табе чужая хата?
ЯНКА. Ну, не бурчыце, дзядзька: па вельмі важнай прычыне прыйшлося нам заседзецца крыху.
ГАРОШКА. Заседзецца, заседзецца! Як прышпілюць вам калі- небудзь хвост на гэтых пасядзінах, то прападзе вам ахвота і стаяць, не толькі што сядзець. Тое-гэта, палякі на носе,— кажуць, што ужо Навінку забралі,— а яны швэндаюцца сабе!
АЛЕНКА. Трэба ж было, татачка, прыглядзецца, як рыхтуюцца менчукі[37] спатыкаць новых акупантаў.
ГАРОШКА. Ну, і што там цікавага? Мала йшчэ вас гэтыя абскубанды абскубалі.
АЛЕНКА. Не абскубанды, тата, але акупанты, акупанты. (Пауза.)
ЯНКА (оглядывая комнату, Гануле). Але ваша хата, цётачка, надта неяк змянілася ад таго часу, як я выехаў ад вас: так выглядае тут усё, як бы вы толькі што з іншай кватэры перавезліся.
ГАНУЛЯ. Бачыце, было тут у нас у Менску апошнім[38] часам нейкае палатненне, дык нас і ўпалатнілі ў адзін пакой, а іншыя — забралі. Той пакой, дзе жылі вы, аддалі нейкаму ў скураной жакетцы,— паміж іншым, ён сягоння раніцай ужо выехаў ад нас; а з таго боку, дзе была мая спальня і Мікіткавы габінет, абодва гэныя пакоі заняў нейкі іхні рэдактар, па прозвішчы[39] Гізульскі. Але, як відаць з усяго, то ён, мусіць, не зусім іхні, бо не збіраецца выязджаць, хоць іхнія пачці што ўсе ўжо выехалі. Мікітка кажа, што гэты Гізульскі душа, а не чалавек,— надта[40] палітычны і знае ўсялякія свабодныя прафесіі.
ЯНКА. Асабліва, відаць, добра знаёмы з прафесіяй правакатарскага мастацтва?
ГАНУЛЯ. Хто яго разбярэ, з чым ён там знаёмы.
ЯНКА. Мусіць, для гэтага палітычнага чалавека вы, цётачка, і крэслы свае плюшавыя аддалі, каб мягчэй было яму сядзець, бо гэтых крэслаў штось я не бачу тут?
ГАНУЛЯ. Ды не! Да яго йшчэ пераезду нашы крэслы недзе ў іншае месца спалатнілі.
АЛЕНКА. I грамафон і трумо таксама?
ГАНУЛЯ. Не, дзетка. Гэтыя рэчы Мікітка мой сёлета на тавараабмен пратаргаваў. I вось з усяёй, казаў той, роскашы засталася толькі балалайка, але і тую запісалі на нейкі ўчот.
Входит Микита в поношенной и залатанной защитного цвета одежде, волоча за собой тележку, на которой: три огромных толстых портфеля, четвертый — поменьше; под ними: несколько кульков с продуктами, две селедки, связанные лыком, три воблы, нанизанные на веревочку, стограммовый пузырек с керосином, громадная, как из-под шляпы, коробка с пудрой, несколько поленец дров, вазочка для цветов, три рюмки.
Явление III
Гануля — Гарошка — Аленка — Янка — Микита
МИКИТА (втащив тележку, здороваясь с Янкой). Какая приятная, меджду протчим, встреча, товарищ профэссор! Сколько лет! Сколько зим!
ЯНКА. И нисколько лет, и нисколько зим, а всего восемь месяцев, пане регистратор, как мы не виделись. Да, видно, плохи ваши дела, что таким долгим время вам показалось; месяцы в целые лета и зимы превратились?
МИКИТА. Так себе, ничего себе, меджду протчим, время течет.
ЯНКА. Да что это с вами? Уж не записались ли вы в здешние герцум-сролики[41]? Как тачечник, тарабаните эту бричку за собой. '
ГАРОШКА. Мусіць, яны пазайздросцілі конскаму хлебу.
ГАНУЛЯ. Тэта Мікіта кожны дзень гэтак на службу ездзіц.
Микита. Да, пане профэссор. При теперешнем политичном экономичном положении Российской, меджду протчим, империи не можно иначей. Теперь так: если конь может таскать повозку, то человек и подавно. На то ж у нас и абсолютная свобода, чтоб все живое имело абсолютное равноправие.
ЯНКА. Равноправие равноправием, но разве ж оно не вынуждает вас каждый день становиться этаким возчиком-кустарем?
МИКИТА. О, нет! Тележку я таскаю за собой только добровольно и только для собственной выгоды. Во-первых: на службу и со службы вожу потребные мне официальные, меджду протчим, бумаги; во-вторых: вожу, однако уже только со службы, всякие пайки, кооперативный товар и протчее; в-третьих: вот попадается по дороге какая-нибудь контрабанда, иначей сказать — то, что в Менск завозить запрещается: мука, крупа, бульба, сало, масло, цибуля[42], редька этому, меджду протчим, подобное. Значицца, выторговал тайком чтоб никто не видал, то-сё из этой контрабанды на такой-сякой чулок либо носок, поклал себе, меджду протчим, на воз и вези в своей колымажке. Ну, разве ж не выгодно?
Аленка (пытаясь поднять лежащие на тележке портфели). Ну і цяжкія ж гэтыя торбы! Ці не каменне ў іх напакована?
Микита. Не камни, меджду протчим, мамзэль, а хлеб наш насущный. (Берет первый портфель.) В этом портфельчике всякие особистые свидетельства: на мою личность, на мою кватеру, на воду, на отопленье, на еду, на ходьбу, и так далее и еще документы на право вставать рано и не вставать рано, ходить на службу и не ходить на службу, носить одежду и не носить одежду, держать гроши и не держать грошей, иметь себе женок и детей и не иметь себе женок и детей, свистать, меджду протчим, на...
ЯНКА (перебив). А в этом сундуке?
МИКИТА (беря следующий портфель). А в этом, меджду протчим, портфельчике, всяческие декреты, законы, постановы, приказы, резолюции, инструкции об равном правии всех рас и подрас, всех наций и поднаций, всех народов и поднародов, всех языков и подъязыков в нашей единой и неделимой Литбелорусской[43] республике. (Берет третий портфель.) В этом тольки гроши — моя пэнсия[44] за первые десять дней этого июля месяца и за две недели вперед. (Берет последний, четвертый портфель.) А в этом карапузике найважнейшие документы: профсоюзный, биржи труда, культпросвета, нашего № 157348 домкома, где я полноправный секретарь, и так, меджду протчим, далее. (Берет с тележки остальную поклажу.) Дальше идут мои за июнь месяц, за первые десять дней июля и за две недели вперед дармовые, меджду протчим, пайки: семь фунтов отборной отрубной муки, полтора фунта с осьмушкой круп, два фунта с четвертью гороха, не знаю сколько керосины, полчетверти фунта и два лота